Radziwiłł Michał Kazimierz h. Trąby (1635–1680), wojewoda wileński, podkanclerzy i hetman polny lit., ordynat nieświeski i ołycki. Ur. najprawdopodobniej 26 X, był najmłodszym synem Aleksandra Ludwika (zob.) i Tekli z Wołłowiczów (zob.), przyrodnim bratem Dominika Mikołaja (zob.), szwagrem Jana III Sobieskiego (zob.). Jego ojcem chrzestnym był królewicz Jan Kazimierz, późniejszy król.
Po śmierci matki (22 II 1637) R. wychowywał się w Kobryniu pod opieką babki Elżbiety z Gosławskich Wołłowiczowej, starościny żmudzkiej. Ok. 1644 r. opiekę nad nim przejął ojciec, oddając go na naukę do szkół nieświeskich. Jednym z nauczycieli R-a został wkrótce po przybyciu do Polski Lotaryńczyk Franciszek Mesgnien-Meniński, który uczył go włoskiego i zapewne francuskiego, sam zaś poznawał język polski. W r. 1649 dedykował R-owi podręcznik gramatyki języka polskiego, zatytułowany „Grammatica seu institutio Polonicae linguae...”. W r. 1648 R. rozpoczął udział w życiu publicznym. Na początku października t.r. przybył u boku ojca na sejm elekcyjny do Warszawy i oddał głos z województwem trockim na Jana Kazimierza. Być może, uczestniczył następnie wraz z ojcem w uroczystościach koronacyjnych nowego króla w Krakowie. Lata 1649–52 spędził w Białej i Nieświeżu. Dn. 26 IX 1652 otrzymał przywilej na pierwszy urząd – stolnikostwo lit. W grudniu t.r. z ojcem i macochą, Lukrecją Marią ze Strozzich, udał się w podróż do Włoch. Po drodze zwiedził Śląsk, Czechy, był także w Wiedniu. Na dłużej zatrzymał się w Bolonii, podejmując studia na tamtejszym uniwersytecie. Dn. 5 V 1653 wpisał się do księgi nacji polskiej. Podczas nieobecności w kraju dostał 10 I 1653 krajczostwo lit. W czasie peregrynacji włoskiej wybuchł spór między R-em a jego macochą na tle spraw majątkowych. Toteż, gdy w sierpniu t.r. Lukrecja Maria z mężem powróciła do Bolonii, R. wyjechał stamtąd i wrócił dopiero na początku kwietnia 1654, już po śmierci ojca. Kłótnie o podział spadku chwilowo zostały przesłonięte sporem o to, kto ma zająć się ekspedycją zwłok Aleksandra Ludwika do kraju. Arcybp Bolonii rozstrzygnął tę kwestię na rzecz R-a. W 2. poł. kwietnia R. ruszył w drogę powrotną. Dn. 28 IV w Wenecji odebrał list Bogusława Radziwiłła, pisany do zmarłego Aleksandra Ludwika, w sprawie podjęcia starań u cesarza o dopuszczenie Radziwiłłów do udziału z prawem głosu w sejmie Rzeszy. W tym celu R. zamierzał udać się do Ratyzbony, lecz wiadomości o zakończeniu obrad sejmu oraz o rychłym powrocie Ferdynanda III do Wiednia spowodowały zmianę celu podróży. W Wiedniu wspólnie z wysłannikiem B. Radziwiłła Gabrielem Lubienieckim podjął bezowocne starania o rozszerzenie praw Radziwiłłów jako książąt Rzeszy.
W czerwcu 1654 stanął R. w Rzpltej. Natychmiast objął w posiadanie ordynację nieświeską, Kroże, Białą i Szydłowiec. Zorganizował też zajazd na dobra Czarnawczyce, zapisane Lukrecji Marii w testamencie przez Aleksandra Ludwika; musiał je jednak zwrócić w wyniku zawarcia z macochą ugody. W związku z toczącą się wojną polsko-rosyjską, latem 1654 R. podjął prace nad umocnieniem zamku nieświeskiego. Ułatwiła je konstytucja sejmu warszawskiego t.r., która uwolniła Nieśwież, jako miasto «przez ogień zrujnowane i w popiół obrócone», od podatków i kwater żołnierskich na cztery lata. W tym samym czasie prowadzono na polecenie R-a werbunek na Podlasiu w celu powiększenia załogi nieświeskiej. Na początku sierpnia hetman w. lit. Janusz Radziwiłł wystawił dlań listy przypowiednie na zaciąg «husarskiej i kozackiej kompanijej». R. sformował chorągiew husarską, nie zdążył jednak udzielić pomocy J. Radziwiłłowi, rozbitemu przez kniazia A. Trubeckiego 24 VIII w bitwie między Ciecierzynem a Szepielewiczami. W końcu września 1655 na czele własnych oddziałów i miejscowej szlachty bronił zamku nieświeskiego przed oblegającymi go wojskami rosyjskimi. Miasto zostało zniszczone, lecz zamek obronił się. Wkrótce potem R. opuścił dobra ordynackie, pozostawiając w zamku nieświeskim własną załogę. Od października t.r. przebywał w Białej w woj. brzeskim lit. Wahał się wówczas, czy przystąpić do obozu szwedzkiego, czy też wytrwać w wierności dla króla. Dn. 5 XII na rozkaz B. Radziwiłła zamek nieświeski został podporządkowany władzy Karola X Gustawa. Jan Kazimierz jesienią próbował – bez powodzenia – obarczyć R-a zadaniem sprowadzenia konfederatów wierzbołowskich do obozu królewskiego, a na początku 1656 r. poselstwem do cara. W tym samym czasie chciał użyć R-a jako pośrednika w rozmowach z B. Radziwiłłem. Wobec niepowodzenia tych planów król starał się związać R-a ze sobą przez nadanie mu księstwa słuckiego z miastem Kopylem i majętnością Kopyś po B. Radziwille jako zdrajcy. Przywilej ten nie został jednak podpisany. R. wymieniany jest wśród tych Litwinów, którzy przystąpili do konfederacji tyszowieckiej.
Na początku 1656 r. R. ostatecznie opowiedział się po stronie Jana Kazimierza. Został wówczas mianowany pułkownikiem JKM. W marcu i kwietniu brał udział w walkach ze Szwedami nad Sanem i Wisłą. Następnie pułk R-a był przy kapitulacji garnizonu szwedzkiego w Warszawie (1 VII), a także uczestniczył w przegranej bitwie pod Warszawą (28–30 VII). Dn. 16 VIII R. został mianowany podczaszym W. Ks. Lit. po śmierci Michała Karola Radziwiłła. W połowie września był już ze swoim wojskiem pod Ełkiem. Walczył następnie pod komendą Wincentego Gosiewskiego w zwycięskiej bitwie pod Prostkami (8 X). Po bitwie podjął starania o wydobycie z niewoli tatarskiej B. Radziwiłła. Dn. 17 X w Szymkowie (?) pod Ełkiem obydwaj Radziwiłłowie wystawili weksel dla subchana Gasi agi, dowódcy Tatarów, wspomagających W. Gosiewskiego, na sumę 12 200 talarów jako okup za uwolnienie Bogusława. Gwarancją spłacenia okupu było oddanie jako zakładnika Piotra Gnoińskiego, chorążego chorągwi husarskiej R-a. Okup został wypłacony w r. 1662, a Gnoiński dopiero wtedy odzyskał wolność. Po bitwie pod Prostkami R. złożył także poręczenie wojsku lit., że B. Radziwiłł nie zdradzi więcej Rzpltej. Dn. 22 X w przegranej bitwie pod Filipowem R. «mężnie potykał i ledwo uszedł» niewoli szwedzkiej. Po bitwie filipowskiej B. Radziwiłł został odbity z rąk polskich i wbrew poręczeniu R-a nie powrócił na stronę Rzpltej, co spowodowało, że R. znalazł się w «suspicji całego wojska». Pozostał jednak pod komendą działającego na pograniczu Prus Książęcych Gosiewskiego do zawarcia trzymiesięcznego rozejmu z elektorem Fryderykiem Wilhelmem w Wierzbołowie (8 XI). W końcu stycznia 1657, już po zdobyciu Tykocina przez wojsko lit., stanął tam z zadaniem ratowania rzeczy pozostałych po Januszu Radziwille. Był obecny na konwokacji brzeskiej (15–17 III), podczas której prowadził rozmowy z Pawłem Sapiehą oraz Jerzym Karolem Hlebowiczem w sprawie dóbr po J. Radziwille. Dn. 27 IV Białą zaatakowali Kozacy; zamek został zdobyty, miasto złupione, a R. «tylko sam z koniem ustąpił» do obozu wojska lit. na Podlasiu. W tydzień później dobra bialskie zostały zajęte przez Szwedów i poddane grabieży. W czerwcu–lipcu R. uczestniczył w walkach z Rakoczym. Do Białej powrócił w połowie sierpnia.
Dn. 19 VIII 1657 Jan Kazimierz w obozie pod Krakowem wystawił dla R-a dwa listy przypowiednie na zaciągnięcie przezeń na własny koszt 600 dragonów oraz 1 200 piechoty polskiej i rozkazał oddać te oddziały pod dowództwo hetmana w. lit. P. Sapiehy, lecz już 31 X król w związku ze sporami R-a z hetmanami lit. przeniósł jego regimenty dragoński i pieszy do wojska kor. W końcu września R. uczestniczył w obradach komisji wojskowej w Bielsku na Podlasiu, gdzie popierał żądania B. Radziwiłła odnośnie do zwrotu przez wojsko lit. dóbr po J. Radziwille. Od początku października przebywał w Prusach Królewskich, gdzie bawiła para królewska z racji rozmów z elektorem, a po zawarciu z nim układu (6 XI) towarzyszył jej w wyjeździe do Poznania. Prawdopodobnie wówczas został pozyskany dla planów dworu przeprowadzenia elekcji vivente rege, w realizacji których w latach następnych uczestniczył. W lutym–marcu 1658 uczestniczył w warszawskiej konwokacji generalnej, podczas której niestrudzenie zabiegał o przywrócenie do łaski królewskiej B. Radziwiłła. Dn. 3 III t.r. był obok Stefana Czarnieckiego drużbą na weselu Jana Zamoyskiego z Marią Kazimierą d’Arquien. Wkrótce potem podjął starania o rękę wdowy po woj. krakowskim Władysławie Dominiku Zasławskim-Ostrogskim, Katarzyny z Sobieskich. Dn. 13 VI t.r. w Dubnie na Wołyniu zostały zawarte kontrakty przedślubne, 7 VII odbył się w Starym Siole ślub, a 14 VII wesele we Lwowie.
Wiosną 1659 posłował R. na sejm, na którym wyznaczono go na deputata «do approbacyi pewnych kommissyi», czyli podpisanych już układów hadziackich oraz oczekiwanego traktatu pokojowego ze Szwecją. W czerwcu otrzymał od Jana Kazimierza list asekuracyjny, którym król gwarantował zapłatę należności jego regimentom ze skarbu kor. Jesienią regiment pieszy R-a brał udział w uwalnianiu twierdz Prus Królewskich od załóg szwedzkich, on sam zaś brał udział w walkach w Kurlandii ze Szwedami. W końcu t.r. pośpieszył R. do Nieświeża, by zamek tamtejszy «w municyją, w prowiant i w ludzie» (ok. tysiąca) opatrzyć. Rok następny przyniósł spustoszenie jego dóbr. Zamek nieświeski powtórnie zdołał wytrzymać oblężenie wojsk rosyjskich, lecz miasto i dobra zostały zniszczone. Podobnie już na początku stycznia 1660 inne oddziały rosyjskie spustoszyły włości bialskie oraz spaliły Białą. Część oddziałów R-a przystąpiła do związku nieopłacanego wojska lit., powstałego w marcu 1660 w Drohiczynie. Od początku maja R. wspomagał pisarza polnego lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego w likwidowaniu związku. W czerwcu uczestniczył w konwokacji warszawskiej, podczas której ratyfikowane zostały traktaty oliwskie oraz postanowiona wyprawa przeciwko Rosji. We wrześniu uczestniczył w oblężeniu Mohylewa, a na początku października – najpewniej – w bitwie nad rzeką Basią. Na przełomie 1660/61 w dobrach ruskich przygotowywał odsiecz dla dóbr dawidgródeckich Jana Władysława Radziwiłła, zajętych przez Kozaków. Na sejm warszawski 1661 r. R. posłował z woj. brzeskiego lit. i został wybrany na marszałka sejmu jako kandydat dworu, wiążącego z jego osobą nadzieję na pomyślne przeprowadzenie projektu elekcji vivente rege. Dn. 8 V złożył w imieniu siostry Joanny Katarzyny pieczęć mniejszą kor. po śmierci jej męża Bogusława Leszczyńskiego. Mimo iż elekcyjne plany dworu spotkało niepowodzenie, król wynagrodził R-a przywilejem na kasztelanię wileńską. Ponadto marszałek sejmu zanotował znaczne sukcesy w dziedzinie popierania interesów swego rodu, wprowadzając do uchwał wiele korzystnych dla krewnych i powinowatych konstytucji. Sejm wyznaczył go na senatora rezydenta (na okres październik 1662 – styczeń 1663) oraz komisarza z senatu do rokowań z Rosją. Dn. 18 VII podpisał manifest Litwinów w sprawie ogłoszenia elekcji vivente rege. Na początku stycznia 1662 uczestniczył w Bielsku na Podlasiu w radzie senatu, podczas której omawiano sposób rozwiązania konfederacji wojska. Był obecny na sejmie nadzwycz. t.r., z którego ponownie wyznaczono go na jednego z komisarzy do rokowań pokojowych z Rosją.
Już od początku lipca 1662 R. przebywał we Lwowie u boku króla. We wrześniu konferował tam z chorążym kor. Janem Sobieskim, oboźnym kor. Stanisławem Jabłonowskim i Hieronimem Radziejowskim, starając się skłonić ich do podjęcia mediacji między B. Radziwiłłem a dworem. Działania R-a utrudniał Jerzy Lubomirski oraz litewscy przeciwnicy dworu – Sapiehowie. Po nadejściu do Lwowa wiadomości o zabójstwie W. Gosiewskiego R. podjął zabiegi o buławę polną lit. dla B. Radziwiłła. Również on sam był wymieniany wśród kandydatów na ten urząd. Po ukończeniu rezydencji w styczniu 1663 pozostał we Lwowie ze względu na zbliżanie się rozmów z posłami carskimi oraz pertraktacje króla z konfederatami. Kontynuował wówczas starania o pogodzenie B. Radziwiłła z dworem. Od 19 III do połowy maja t.r. uczestniczył w bezowocnych pertraktacjach polsko-rosyjskich. Lwów opuścił w lipcu. W tym czasie R. porzucił popieranie planów elekcji księcia francuskiego, skłaniając się ku kandydaturze ks. brunszwicko-lüneburskiego Jana Fryderyka, którego później zastąpił Filip Wilhelm Neuburski. W wyprawie wojennej Jana Kazimierza na Ukrainę t.r. nie wziął udziału, usprawiedliwiając się słabym zdrowiem. Nie przeszkodziło mu ono jednak w odbyciu w styczniu 1664 podróży z Nieświeża do Królewca na rozmowy z B. Radziwiłłem. W marcu t.r. został obrany z woj. nowogródzkiego na deputata do Trybunału Lit., a w maju został marszałkiem trybunału na sesji w Wilnie, 19 VII zalimitował trybunał do Nowogródka.
W sierpniu 1664 bawił R. w Warszawie, wezwany przez parę królewską, poszukującą porozumienia z B. Radziwiłłem przed rozstrzygającą rozgrywką z J. Lubomirskim oraz w związku z przygotowaniami dworu do sejmików przedsejmowych. Po powrocie na Litwę prowadził rozmowy z marszałkiem w. lit. Krzysztofem Zawiszą i A. H. Połubińskim. Temu ostatniemu, występującemu w imieniu hetmana w. lit. P. Sapiehy, przedstawiał pewne «demandata» dworu. W końcu września zabiegał o funkcję poselską dla ordynata kleckiego Stanisława Kazimierza Radziwiłła z woj. nowogródzkiego. Po zakończeniu sądów w końcu grudnia, już po ogłoszeniu wyroku w sprawie Lubomirskiego, przybył na sejm. Przez następne miesiące, także uczestnicząc w obradach sejmu nadzwycz., starał się zachować neutralność wobec konfliktu dworu z Lubomirskim. W maju zaś, gdy Jan Kazimierz przybył do radziwiłłowskiej Białej na zwołaną tam konwokację lit., R. uchylił się od obietnicy udzielenia mu pomocy wojskowej. Wkrótce potem – 30 V – król listownie apelował o tę pomoc. W końcu czerwca próbowano pozyskać R-a, nadając mu star. człuchowskie, wakujące po śmierci jego siostry Joanny Katarzyny Leszczyńskiej. Równoległe starania o pozyskanie R-a podejmował obóz przeciwny, wysuwając poprzez dyplomatę brandenburskiego J. von Hoverbecka ofertę przyznania Radziwiłłom pożądanego przez nich od dawna «miejsca cum voce activa na sejmie in Imperio». Także na oferty płynące z tej strony R. pozostał obojętny. W końcu lipca przybył do Prus Królewskich, by zająć się organizacją uroczystości pogrzebowych siostry, a następnie odprowadzić pasierba Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego na naukę do Braniewa. Po otrzymaniu przedwczesnych wiadomości o zawarciu rozejmu między królem a Lubomirskim, w połowie października zdecydował się na powrót do Białej.
W dn. 1–5 II 1666 R. uczestniczył w obradach przedsejmowego sejmiku brzeskiego lit., a w końcu marca t.r. przybył na sejm do Warszawy. Otrzymał wówczas (między 28 III a 4 IV) przywilej na woj. wileńskie po P. Sapieże, które przyrzeczono mu już w styczniu t.r. Nominacja ta była wyrazem dążenia dworu do pozyskania Radziwiłłów wobec przejścia do opozycji dotychczasowego przywódcy stronnictwa dworskiego na Litwie Krzysztofa Paca i przed spodziewaną nową rozprawą z Lubomirskim. Kolejnym przejawem zbliżenia do dworu było przejęcie przez R-a w maju, za radą marszałka w. kor. J. Sobieskiego i woj. ruskiego Stanisława Jabłonowskiego, oddziałów odebranych przez króla Lubomirskiemu (pułk pieszy król chciał oddać R-owi już w styczniu 1665) oraz postawienie pod rozkazy króla swoich pozostałych oddziałów. Mimo to w walkach z rokoszanami latem t.r. nie wziął udziału; przebywał wówczas w dobrach nieświeskich. Na wezwanie króla uczestniczył R. w obradach sejmiku przedsejmowego w Wilnie (28 IX – 1 X). Od początku grudnia był na drugim sejmie t.r. Na początku 1667 r. pod pretekstem kłopotów finansowych wymówił się od misji dyplomatycznej do Cesarstwa, Włoch i Francji. Na rozpoczętym 7 III t.r. sejmie Pacowie podjęli, pod nieobecność R-a, udaną próbę osłabienia jego wpływów na dworze, wnosząc żądanie poparte przez króla – usunięcia załogi radziwiłłowskiej z zamku wileńskiego. W obronie R-a wystąpił podkanclerzy kor. Andrzej Olszowski. Konstytucja sejmu 1667 r. wyznaczyła R-a na członka komisji do «traktowania zapłaty i rozprawienia wojska» lit., grożącego zawiązaniem konfederacji. Komisja ta, rozpoczęta w końcu sierpnia w Wilnie, przebiegała pod znakiem rywalizacji radziwiłłowsko-pacowskiej, R. bowiem, wbrew dotychczasowej praktyce przyznającej «dyrekcję» komisji hetmanowi wielkiemu – był nim wówczas Michał Pac – próbował objąć przewodnictwo obrad. Podczas zebrań komisji zabiegał o zapłatę dla pułku słuckiego B. Radziwiłła. Dn. 13 XII wziął R. udział w przedsejmowym sejmiku wileńskim, na którym – mimo obecności M. Paca – spowodował wybranie posłów z fakcji radziwiłłowskiej oraz wpisanie do instrukcji – także wbrew Pacom – punktu w sprawie redukcji wojska lit. Na innych sejmikach zabiegał również o wybór odpowiednich posłów, m. in. spowodował elekcję B. Radziwiłła na posła z powtórnego sejmiku mozyrskiego.
W końcu stycznia 1668 R. konferował we Lwowie z J. Sobieskim, S. Jabłonowskim i innymi członkami stronnictwa francuskiego w sprawach związanych ze zbliżającym się sejmem oraz nadchodzącym bezkrólewiem. W połowie kwietnia przy okazji chrzcin swego syna Jerzego Józefa urządził w Białej zjazd członków stronnictwa francuskiego. Gościł wówczas Jana Kazimierza, J. Sobieskiego, woj. krakowskiego Aleksandra Lubomirskiego, B. Radziwiłła oraz litewskich przeciwników Paców. Z Białej król wystosował ordynans do hetmana w. lit. M. Paca z żądaniem zwijania wojska oraz wystawił R-owi niedatowany przywilej na buławę polną lit. w związku ze spodziewaną śmiercią Władysława Wołłowicza. W czerwcu R. uczestniczył w radzie senatu w Warszawie, na której król ogłosił zamiar abdykacji. R. był przeciwny szybkiej abdykacji Jana Kazimierza, obawiając się ponownego wzrostu znaczenia Paców na Litwie i w Rzpltej. Dn. 20 VI król wystawił specjalny «list», którym zobowiązał się wakanse i urzędy w woj. wileńskim i nowogródzkim rozdawać «za zaleceniem i promotią» R-a. Dn. 30 VI 1668 R. otrzymał przywilej na podkanclerstwo lit. po Aleksandrze Naruszewiczu i natychmiast złożył – wbrew prawu – przysięgę urzędniczą w obecności ośmiu senatorów. W ciągu paru wiosennych i letnich miesięcy 1668 r. stał się najbliższym współpracownikiem króla. W końcu lipca wziął udział w obradach sejmiku wileńskiego, na którym spotkał się z silnym przeciwdziałaniem Paców i nie zdołał przeforsować wyboru posłów z fakcji radziwiłłowskiej. Uczestniczył w obradach sejmu abdykacyjnego; Jan Kazimierz zobowiązał go wówczas do starań o uchwalenie odpowiedniej oprawy finansowej dla siebie przez przyszły sejm. Bezpośrednio po sejmie, po nadejściu z Wilna wiadomości o śmierci dotychczasowego hetmana polnego lit. W. Wołłowicza, podjął R. po raz kolejny starania o buławę polną lit. dla B. Radziwiłła. Gdy ten odmówił jej przyjęcia, sam zdecydował się – nie zważając na interregnum – sięgnąć po ten urząd. Dn. 20 XI przedstawił na sejmie konwokacyjnym przywilej na buławę polną wystawiony dlań przez Jana Kazimierza w Białej, powodując oburzenie i protesty Paców. W odpowiedzi podpisał R. konfederację generalną «cum solenni reprotestatione contra inusitatam formam protestandi względem buławy polnej W. X. Lit. mnie stante Regimine J. K. M. legitime konferowanej». Dn. 30 XII uzyskał od Jana Kazimierza list do szlachty lit. z poświadczeniem legalności przywileju. Zabiegał także o uzyskanie poparcia J. Sobieskiego. Na przełomie 1668/9 opublikował w formie broszury – zatytułowanej Rationes pro compatibilitate pieczęci z buławą – replikę na zarzuty M. Paca. Na początku 1669 r. przygotowywał także wniesienie reprotestacji do jednego z grodów podlaskich.
Sejm konwokacyjny wyznaczył R-a na deputata do ułożenia instrukcji dla posłów pertraktujących z Rosją; 8 XII 1668 podpisał tę instrukcję. Został też wyznaczony z senatu na rezydenta do boku interreksa. Dn. 15 I 1669 uczestniczył w sejmiku relacyjnym i jednocześnie przedsejmowym w Nowogródku. Obrano tam «70 circiter posłów, z których 40 mogę być pewnym i na mój ich sumpt do Warszawy biorę, żeby było komu się ozwać. Z Lidy też 40» – pisał do B. Radziwiłła. W czasie sejmików uzyskał poparcie J. Sobieskiego w sporze o buławę z M. Pacem. W lutym i marcu w dobrach ordynacji ołyckiej sposobił się do udziału w elekcji, zaciągając oddziały zbrojne dla asysty. Na początek kwietnia miało być gotowych 120 «dzid», czyli petyhorców, pięć chorągwi piechoty węgierskiej, do pięciu chorągwi dragońskich oraz do dwóch rajtarskich i tatarskich. W historiografii powtarzana jest zawyżona liczba 8 tys. zbrojnych przyprowadzonych przez Radziwiłłów na elekcję. W marcu R. uczestniczył we Lwowie w zjeździe stronników Francji; informował następnie B. Radziwiłła, że wszyscy oni «gallisant», czyli skłaniają się do kandydatury Kondeusza, podczas gdy on sam pozostawał wierny kandydaturze neuburskiej. Od początku maja uczestniczył w obradach sejmu elekcyjnego. Wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego (19 VI) zaskoczył R-a. Sufragium podpisał z woj. nowogródzkim. Od pierwszych chwil po elekcji należał do najzacieklejszych – obok J. Sobieskiego i prymasa Mikołaja Prażmowskiego – wrogów elekta i był wymieniany wśród senatorów zamierzających wnieść protest przeciwko jego obiorowi. W czasie sejmu elekcyjnego spór radziwiłłowsko-pacowski zaostrzył się, grożąc na początku lipca rozlewem krwi. Interwencja króla-elekta oraz senatorów zapobiegła starciu oraz doprowadziła do zawarcia 2 VII ugody, na mocy której R. zatrzymał podkanclerstwo i hetmaństwo polne. Już w lipcu w wyniku starań matki króla, Gryzeldy z Zamoyskich, oraz nie chcąc dopuścić do hegemonii Paców porzucił R. postawę opozycyjną. W końcu września uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Michała Korybuta w Krakowie, a następnie w zerwanym sejmie koronacyjnym. Uzyskał wówczas przywilej uwalniający mieszczan nieświeskich od płacenia ceł i myt na terenie całej Rzpltej z uwagi na fortyfikowanie miasta (potwierdzony konstytucją sejmu jesiennego 1670 r. oraz sejmu koronacyjnego 1676 r.). Wyrazem jego dobrych stosunków z dworem było podawanie do chrztu przez króla i jego matkę urodzonego w Krakowie najmłodszego syna R-a Karola Stanisława.
Zbliżenie R-a do dworu spowodowało ochłodzenie stosunków z przywódcami stronnictwa francuskiego. W czasie panowania Michała Korybuta R. usiłował lawirować między stronnictwem francuskim a austriacką partią dworską, zbliżając się coraz bardziej do tej ostatniej. Jego pozycja uległa osłabieniu, szczególnie widocznemu na Litwie po śmierci B. Radziwiłła (31 XII 1669). Na mocy testamentu tego ostatniego został R. wyznaczony na jednego z opiekunów małoletniej córki zmarłego, Ludwiki Karoliny. Chcąc zagarnąć dobra słuckie, kopylskie i Kojdanowszczyznę pozostałe po krewnym posunął się R. nawet do sfałszowania jego testamentu. Gdy próba ta nie powiodła się, usiłował zatrzymać dobra po Bogusławie w posiadaniu Radziwiłłów, wysuwając jako kandydatów do ręki Ludwiki Karoliny najpierw swego najstarszego syna Mikołaja Franciszka, a po jego śmierci – Stanisława Kazimierza Radziwiłła, ordynata kleckiego.
R. uczestniczył w sejmie marcowym 1670 r. W czerwcu otrzymał od króla polecenie, by wspólnie z M. Pacem strzegł linii Prypeci przed spodziewaną agresją Kozaków i Tatarów na Wielkie Księstwo. Był obecny na sejmie jesiennym t.r. i otrzymał na nim asekurację wypłacenia ze skarbu 6 tys. złp. jako zaległego żołdu dla swoich oddziałów. Na przełomie 1670/71 wyraził zgodę na małżeństwo pasierbicy Teofili Zasławskiej-Ostrogskiej z ks. Dymitrem Wiśniowieckim. W lipcu i sierpniu 1671 gromadził w obozie pod Janowem oddziały lit., mające wyruszyć na pomoc walczącemu z Kozakami J. Sobieskiemu. Za sprawą M. Paca wystąpiły one z żądaniami płacowymi. Dn. 19 IX R. podpisał «puncta» ugody z wojskiem lit., lecz mimo to 16 X odmówiło ono wyruszenia w pole. Próbował wówczas nieposłuszne oddziały zaciągać powtórnie, lecz nie znalazł chętnych. Jesienią udał się do Lwowa na obrady komisji wojskowej mającej dzielić żołd. W lutym 1672 przybył na sejm do Warszawy. Po jego zerwaniu, o co R-a raczej bezpodstawnie posądzano, w połowie kwietnia wyjechał do Gdańska. «Jedni dla facty, drudzy dla wygody swojej, domniemają» – pisał doń jego sługa z Warszawy. Uczestniczył w sejmie nadzwycz., zerwanym 30 VI; podpis R-a figuruje pod aktem konfederacji malkontentów z 1 VII. Jesienią t.r., po upadku Kamieńca Podolskiego, zaciągnął na własny koszt chorągiew husarską. W październiku i listopadzie przebywał w obozie stronników króla pod Gołębiem. Dn. 16 X podpisał akt konfederacji gołąbskiej. Dn. 22 XI wraz z M. Pacem utworzył prokrólewską konfederację wojska lit. w Kobryniu. Schyłek 1672 i początek 1673 r. spędził w dobrach nieświeskich pogrążony w żałobie po śmierci synów, zapowiadając przybycie na zjazd generalny warszawski. Zgromadzeni w Warszawie regaliści upatrywali w nim mediatora pomiędzy malkontentami a królem. Wiosną i latem 1673 przygotowywał armię lit. do wojny z Turcją, gromadząc oddziały w pobliżu Sokala. W czerwcu M. Pac przekazał mu dowodzenie armią lit. W kompucie wojska kor. R. miał wówczas 250 piechoty starego i tyleż nowego zaciągu. W październiku przyprowadził wojsko lit. do obozu pod Beresteczkiem, gdzie wziął udział w naradzie wojennej, na której postanowiono zgromadzić wojsko Rzpltej pod Trembowlą, a następnie wkroczyć na Mołdawię. Dn. 24 X uczestniczył w naradzie hetmanów nad Dniestrem, podczas której M. Pac pod pretekstem znużenia armii lit. chciał zaniechać planów wojennych. R. poparł dążącego do rozprawy z Turcją Sobieskiego, 11 XI wziął udział w szturmie na obóz turecki pod Chocimiem, wykazując męstwo w walce. Po odejściu M. Paca z obozu, R. pozostał przy Sobieskim z dziewięcioma chorągwiami i uczestniczył w walkach «na polach wołoskich».
W styczniu 1674 na sejmie konwokacyjnym podpisał akt konfederacji generalnej; otrzymał wówczas zapewnienie zwrotu wydatków poniesionych na wojsko. Wymieniany był nawet wśród kandydatów do tronu polskiego. Po rozpoczęciu przez Sobieskiego starań o koronę poparł jego wysiłki. Podczas elekcji jako jeden z pierwszych Litwinów oddał swój głos na Sobieskiego z pow. lidzkim, następnie zaaprobował pakta konwenta, a 5 VI był obecny w katedrze warszawskiej przy składaniu przysięgi przez Sobieskiego. Od początku panowania swego szwagra R. stał się jednym z jego najbliższych współpracowników. Latem przygotowywał armię lit. do udziału w nowej kampanii antytureckiej. J. von Hoverbeck pisał, że w lipcu R. jeździł do Gdańska, by zastawić klejnoty kor., lecz nie znalazł na nie nabywców wśród tamtejszych bankierów. Po wyjeździe M. Paca do «cieplic» na Śląsk wzrosła jego rola w wojsku lit. Jesienią wojska lit. już pod dowództwem obu hetmanów stanęły na Ukrainie. W obozie lit. dochodziło do rozlicznych waśni między R-em a Pacem, mimo to armia lit. przeszła szlak bojowy od Baru przez Mohylów i Kalnik do Bracławia. Gdy 26 XI Pac z większością chorągwi lit. opuścił obóz królewski pod Bracławiem, przy boku Jana III pozostał R. i Sapiehowie ze swymi chorągwiami. Dn. 6 XII pod Ilińcami pod wpływem R-a król przygotował akt oskarżenia przeciwko Pacowi. Tymczasem chorągwie lit., które odeszły z Pacem, zostały rozlokowane na leże zimowe w dobrach R-a, czyniąc zimą 1674/5 znaczne szkody. R. zimę tę spędził w obozach pod Kalnikiem, Korosteszowem i Bracławiem. W marcu 1675 obległ i zdobył bronioną przez Kozaków i Tatarów twierdzę Pawołocz. W sierpniu z 29 chorągwiami przybył do obozu królewskiego pod Lwów, a następnie wziął udział w bitwie o Lwów (22 VIII). Na początku listopada na naradzie senatorów w obozie nad Zbruczą usiłowano pogodzić obu hetmanów lit. Udało się jedynie powierzyć rozdział hibern dla wojska lit. przedstawicielom obu stron.
W końcu 1675 r. R., przebywając w Żółkwi, przygotowywał uniwersały na sejmiki przedkoronacyjne. Dn. 31 XII przewodniczył sejmikowi brzeskiemu lit., na którym – co było rzadkością na Litwie – uchwalono przychylną dla króla instrukcję. Dn. 30 I 1676 towarzyszył królowi podczas wjazdu do Krakowa, a następnie uczestniczył w pogrzebach Jana Kazimierza i Michała Korybuta, w koronacji Jana III oraz w sejmie koronacyjnym. W swoim wotum w bardzo ostry sposób odpowiedział na pretensje M. Paca. Zarzucił mu paraliżowanie działań wojennych na Ukrainie w r. 1674 i pod Lwowem. Wystąpił także z projektem uwolnienia hetmana polnego lit. od zależności od hetmana wielkiego i podporządkowania hetmaństwa polnego bezpośrednio królowi. Projekt ten spowodował zamieszanie w izbie poselskiej, grożące zerwaniem sejmu. Ostatecznie, pod wpływem mediacji prymasa A. Olszowskiego i kilku innych senatorów R. wycofał go. Dn. 10 III 1676 odpowiadał od tronu posłowi szwedzkiemu A. Lilliehöökowi. Konstytucja sejmu koronacyjnego wyznaczyła mu należność ponad 130 tys. złp. za dotychczasowe wydatki na potrzeby wojska. Sejm delegował go do komisji, która miała zająć się mennicą lit. Już na początku 1676 r. Jan III planował wysłanie szwagra w poselstwie obediencyjnym do papieża. Plany te zostały pokrzyżowane w r. 1677 przez prymasa A. Olszowskiego, który zgłosił własną kandydaturę na posła. W czerwcu Jan III zlecił R-owi zabezpieczenie granicy woj. podlaskiego na wypadek najazdu turecko-tatarskiego. Regiment pieszy R-a walczył we wrześniu pod Stanisławowem, sam zaś R. dopiero w październiku wybrał się pod Żórawno. W obozie królewskim stanął już po zawarciu traktatu z Turcją. Dn. 23 X wziął udział w radzie senatu, na której postanowiono zwołać sejm w styczniu 1677, a 24 X uczestniczył w kole generalnym wojska lit. pod Horodyszczem i dziękował wojsku w imieniu króla za udział w potrzebie żórawińskiej. Późną jesienią 1676 prowadził na sejmikach lit. akcję na rzecz zwinięcia wojska lit. Uczestniczył w obradach sejmu styczniowego 1677 r.; przedstawiał na nim propozycje od tronu. W sierpniu 1677 wraz z żoną Katarzyną wyjechał prywatnie za granicę. Po śmierci prymasa A. Olszowskiego (29 VIII 1677) król starał się – bez powodzenia – o nadanie wyjazdowi R-a oficjalnego charakteru. Radziwiłłowie w Rzymie odwiedzili szwedzką królową Krystynę oraz zostali przyjęci przez papieża Innocentego XI, w Wiedniu natomiast złożyli wizytę kurtuazyjną cesarzowi Leopoldowi I. Powrócili do Rzpltej w czerwcu 1678. R. włączył się wówczas do wzmacniania antypacowskiej opozycji na Litwie. W lipcu przygotowywał zjazd oponentów w Białej, organizowany w porozumieniu z królem, w celu zaplanowania akcji na sejmikach przedsejmowych. W grudniu był w Gdańsku, zdaniem dyplomaty brandenburskiego odbywał tam rozmowy z przedstawicielem Szwecji. W wotum wygłoszonym na sejmie grodzieńskim 1679 r. wypowiedział się przeciwko polityce sojuszu ze Szwecją.
Po śmierci ojca objął R. ordynację nieświeską, hrabstwo mirskie, Kroże na Żmudzi, Białą w woj. brzeskim lit. oraz Szydłowiec w Małopolsce. Kanclerz Albrycht Stanisław Radziwiłł zapisał mu w testamencie wieś Koling (Kolnik) na pn. zach. od Tczewa. Żona wniosła mu w posagu sumę 150 tys. złp., asekurowaną na dobrach bialskich. Po śmierci wdowy po kanclerzu A. S. Radziwille Krystyny z Lubomirskich (1667) spadła nań ordynacja ołycka. Ponadto w latach 60-tych nabył od Leszczyńskich dobra Sławatycze nad Bugiem, a w r. 1676 klucz rzucewsko-wejherowski w Prusach Królewskich od spadkobierców siostry J. K. Leszczyńskiej. Był właścicielem pałaców, dworów, kamienic i placów w wielu miastach, m. in. w Warszawie, Wilnie, Krakowie, Lwowie, Gdańsku i Grodnie. Głównymi siedzibami R-a były Biała i Nieśwież. W czasie kilkudziesięcioletniej działalności publicznej skupił w swych rękach liczne królewszczyzny, których większość zachował do końca życia. R. otrzymał: dzierżawę upicką (1646), star. upickie (1652), ciwuństwo retowskie (1656), star. przemyskie (1658), ostrskie (1659), wisztynieckie (1662?), człuchowskie (1665), kamienieckie z należącym doń wójtostwem (1667), niżyńskie, lidzkie i rabsztyńskie (1668), krzyczewskie, ołuczyckie (1670), propojskie, homelskie (1671), połągowskie, dzierżawę telszewską (1677), starostwo i dzierżawę gulbińską (1678), a ponadto dzierżawę tędziagolską oraz star. chojnickie. R. ufundował klasztor benedyktynów w Nieświeżu (1673) oraz osadził jezuitów w Łohiszynie (pow. piński). Wspólną fundację R-a i jego żony stanowi kościół p. wezw. Marii Panny Anielskiej i klasztor reformatów w Białej (1671).
W r. 1679 R. został wysłany z misją dyplomatyczną do Cesarstwa, Rzeczypospolitej Weneckiej i papieża, otrzymał także uprawnienia do prowadzenia pertraktacji z elektorem bawarskim oraz książętami Florencji, Parmy, Mantui i Modeny. Na początku lipca opuścił Rzpltą, w lipcu–sierpniu przebywał w Wiedniu, gdzie bezskutecznie usiłował pozyskać cesarza do idei utworzenia z Polską i Rosją koalicji antytureckiej. Zupełnie nie powiodło mu się w Wenecji; mimo odbycia długiej kwarantanny orszak jego nie został wpuszczony do miasta pod pretekstem szerzenia się morowego powietrza. Od końca maja 1680 przebywał w Rzymie. Dn. 4 VIII odbył uroczysty wjazd do Wiecznego Miasta, a następnie w imieniu Jana III złożył papieżowi obediencję. Na cele tej podróży, szczególnie okazałe wjazdy do Wiednia i Rzymu, R. wydał ponad 600 tys. złp. W drodze powrotnej z Rzymu R. zapadał na zdrowiu i 14 XI 1680 zmarł w Bolonii. Ciało złożono tymczasowo w kościele Franciszkanów w tym mieście, a papiery i kosztowności R-a w tamtejszym urzędzie miejskim. Na początku 1681 r. zwłoki R-a zostały sprowadzone do Rzpltej i pochowane w kościele Jezuitów w Nieświeżu.
Z małżeństwa z Katarzyną z Sobieskich (zob.) miał R. siedmioro dzieci. Córka Tekla Adelajda oraz synowie Jan i Ludwik zmarli we wczesnym dzieciństwie. Młodo zmarł pierworodny syn Mikołaj Franciszek (9 VI 1659 – 9 XII 1672), któremu ojciec w r. 1671 scedował star. kamienieckie, oraz Bogusław Krzysztof (16 I 1662–1672), od dzieciństwa cierpiący na nieznaną dolegliwość, przeznaczony do stanu duchownego; w maju 1669 dla poratowania zdrowia i nauki z guwernerem, dominikaninem Jakubem Góreckim wyjechał on do Holandii, początkowo przebywał w Utrechcie, następnie w Lejdzie, gdzie zmarł. Wiek dojrzały osiągnęli dwaj najmłodsi: Jerzy Józef (zob.) i Karol Stanisław (zob.)
Portret nieznanego autora (XVII w. ?) w zbiorach pałacu w Nieborowie; Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe Al. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] tabl. 142; – Estreicher; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich…, Wil. 1857 s. 377 (drzeworyt M. Starkmana); Słown. Geogr. (Biała, Nieśwież, Przemyśl); Dworzaczek; Elektorowie, s. 185; Elektorów poczet, s. 299; Wolff, Senatorowie; – Bartoszewicz J., Zamek bialski, Lw. 1881 s. 51–9; Bąkowa J., Szlachta województwa krakowskiego wobec opozycji J. Lubomirskiego w latach 1661–1667, W.-Kr. 1974 s. 103, 104, 106, 110, 174; Chowaniec C., Stanisławów w 1676 roku, Stanisławów 1926 s. 12; Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 25–56; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679, „Kwart. Hist.” R. 74: 1967 nr 1 s. 23–5, 30, 33–5, 39–45; tenże, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–1676 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIV cz. 1 s. 136–59; tenże, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego (1660–1667), „Przegl. Hist.” T. 49: 1958 nr 1 s. 30, 33, 34, 37, 43–4; tenże, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666–1669, „Kwart. Hist.” R. 71: 1964 nr 4 s. 913–30; Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski król Polski, W. 1983; Kersten A., Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” T. 1: 1958 s. 116; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską 1683 r., W. 1914; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 I–III; Lulewicz H., Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Wazów, „Przegl. Hist.” T. 68: 1977 z. 3 s. 441, 442; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; tenże, Sejm grodzieński 1678–1679, Wr. 1985; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Piwarski K., Dyplomacja polska w czasach Jana III Sobieskiego, „Polityka Narodów” 1933 z. 8 s. 24, 32, 35–6, 38, 40; Przyboś A., Michał Korybut Wiśniowiecki 1640–1673, Kr. 1984; Rachuba A., Zabójstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne następstwa, „Przegl. Hist.” T. 71: 1980 z. 4 s. 714, 715–16, 720, 722; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki, P. 1965; tenże, Staropolska miłość, P. 1981; tenże, Włoskie przygody Polaków, W. 1973; Targosz-Kretowa K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667), Wr. 1975; Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1984 s. 166, 230, 256–7, 266, 267; tenże, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; Wojna polsko-szwedzka, W. 1973; Wolff J., Pacowie, W. 1885; Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960; Wójcik Z., Jan Sobieski 1629–1696, W. 1983; tenże, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, W. 1976; tenże, Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959; Załęski, Jezuici, III; – Bersohn M., Studenci Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII wieku, Kr. 1894 II 71; Chrapowicki J. A., Diariusz. Część pierwsza: lata 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; tenże, Diariusz..., wyd. J. Rusiecki, W. 1845 passim; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r...., Oprac. A. Przyboś i K. Przyboś, Wr. 1972; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1853 II 9, 10; Listy Sobieskiego i innych znakomitych osób, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Maria Kazimiera d’Arquien de la Grange, Listy do Jana Sobieskiego, Oprac. L. Kukulski, W. 1966; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., X–XVI; Medeksza S. F., Księga pamiętnicza wydarzeń..., Kr. 1875; Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1880–1 I cz. 1–2; Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, W. 1980 III; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac. L. Kukulski, W. 1970; Vol. leg., IV 474, 607, 691, 705–6, 725, 734, 786, 787, 804, 820, 822, 828, 832, 878–9, 892, 981, 1018, 1021, 1037–8, 1060, V 29, 46, 47–9, 53, 54, 62–3, 151, 232, 240, 263, 276, 280, 287, 335, 384, 429, 434, 437, 445–6, 512–13, 517–20; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II teka 10 nr 1287, 1293, 1332, 1354, 1375, teka 11 nr 1448, 1548–1550, teka 12 nr 1617, 1682, 1690, 1693–1694, Dz. III koperty 3d–16 (listy Jana Kazimierza, Michała i Jana III do R-a), Dz. IV teki 26–27, koperty 361–373 (listy R-a), teki 4–9, koperty 45–100 (listy B. Radziwiłła), Dz. XI nr 107–110, Zbiór dok. perg. nr 8242, 8246–8247, 8254–8255, 8257, 8266–8267, 8280, 8286–8289.
Jan Jaroszuk